1965 yılında Trabzon Çaykara’dan Van Özalp’a büyük bir göç yaşanmıştır. Trabzon Çaykara’dan yüzlerce kişi, daha rahat bir hayat sürmek adına Van Özalp’a göç etmiştir. Bu göç, Türkiye’deki genel iç göçlerin tam tersi şekilde yaşanmıştır. Zira bu göç, köyden köye, doğudan doğuya ve kıyı bölgeden iç bölgeye doğru gerçekleşmiştir.
1965 yılında Trabzon ilinin Çaykara ilçesinin Şerah (Uzungöl) bucağı ve Baltacılı köyünden 160 aile (yaklaşık 800 kişi), Van ilinin Özalp ilçesinin Dönerdere ve Emek köylerine göç etmiş ve sıra dışı bir göç hikayesi de böylece ortaya çıkmıştır. Bu sıra dışı göç, aslında bugüne kadar muhtelif çalışmalarla işlenmiştir. Ancak yapılan çalışmaların çoğunda, Trabzon ve Göçmen Çaykaralılar üzerinden yüzeysel anlatılar sunulmuş ve bu anlatılarda Van ve Yerli Özalplılar ise genellikle pek dikkate alınmamıştır.
Öte yandan, göç olgusu, tek taraflı bir hadise değildir. Nitekim Trabzon Çaykara’dan Van Özalp’a yaşanan bu göç de Göçmen Çaykaralıların yanı sıra Yerli Özalplıları da çok çeşitli biçimlerde etkilemiştir.
Trabzon Çaykara’dan Van Özalp’a Göç Kararı
Göç, İsmet İnönü başkanlığındaki Bakanlar Kurulu’nun 1 Temmuz 1964 tarihli kararnamesiyle kararlaştırılmıştır. Bu kararnameye göre, Şerah (Uzungöl) bucağı ve Baltacılı köyünden 160 aile, orman içerisinde bulunmaktadır ve bulundukları yerde kalkınmalarına imkân yoktur. Bu sebeple, kendi istek ve onaylarıyla daha üretken olabilecekleri Van Özalp’ın köylerine nakledilmeleri uygun görülmüştür. Bu çerçevede oluşturulan göç planında, şu nakil (göç) sebepleri de ayrıca belirtilmiştir: Arazilerin ziraate elverişsizliği, mera ve otlakların hayvanları otlatmak için yetersizliği ve mezkûr coğrafyaların; heyelan, çığ, sel gibi doğal afetlere açık olması…[i]
Neden Van Özalp?
Peki ama neden göç edilecek yer olarak Van Özalp seçilmiştir? Van Özalp, Trabzon Çaykara’ya; dil, iklim ve yaşayış biçimi açısından hiç benzememektedir. Yeşil ve yağışlı bir coğrafyada dağınık ahşap evlerde yaşayan, göçecek Çaykaralıların hepsinin anadili, Rumcadır. Diğer taraftan, çorak ve çok soğuk bir coğrafyada sık toprak evlerin bulunduğu Özalp’ta ağırlıklı olarak Kürtçe konuşulmaktadır.
Bu çerçevede bu göçle acaba bir asimilasyon mu amaçlanmıştır? Peki ama kimin asimilasyonu? Rumca konuşan Çaykaralıların mı yoksa Kürtçe konuşan Özalplıların mı? Ne arşiv belgelerinde ne dönem gazetelerinde ne de sözlü kaynaklarda bu iki ihtimalden herhangi birine rastlanılmamıştır. Yani bu ihtimaller üzerine halihazırda hiçbir kayıt yoktur. Öyleyse Trabzon Çaykara’dan göç, neden Van Özalp’a yaşanmıştır?
Çaykara’dan göç aslında ilk gündeme geldiğinde Hatay-Kırıkhan, Çanakkale-Bozcaada, Eskişehir, Konya gibi çok farklı seçenekler ortaya çıkmıştır.[ii] Fakat göçün nereye yapılacağı konusunda Çaykaralıların kaderini belirleyen, Van Senatörü ve dönemin Maliye Bakanı Ferit Melen olmuştur. Karadenizlilerin çalışkan olduklarına ve bölge halkına örnek olabileceklerine inanan Vanlı Ferit Melen, göçün Van’a yapılması talebini hükümete iletip olumlu yanıt almıştır.[iii] Nitekim o dönemin yerel gazeteleri de hep örneklik ve çalışkanlık üzerine haberler oluşturmuşlardır. Örneğin; Çaykaralıların göçünden hemen birkaç gün sonra Van Sesi gazetesi, “Örnek Köylüler Çalışmaya Başladılar” başlıklı bir haber yapmış ve göçen Çaykaralıların çok çalışkan olduklarını vurgulamıştır.[iv]
Lazlar ile Kürtler Arasındaki İlişkiler
Öncelikle Göçmen Çaykaralıların Yerli Özalplılarca isimlerinin, “Laz” olduğu belirtilmedir. Her ne kadar Göçmen Çaykaralılar da ara ara kendileri için bu ismi kullansalar da Çaykara’dan Özalp’a göçenlerin etnik kimliği Laz değil, anadilleri de Lazca değildir. Daha önce ifade edildiği gibi, Çaykara’dan Özalp’a göçenlerin hepsinin anadili, Rumca yani Romeikadır (Göçmen Çaykaralılar bugün ise iletişim dili olarak daha çok Türkçeyi kullanmaktadır).
Bu bağlamda uzun yıllar boyunca Lazlar ile Kürtler arasındaki en önemli problem, dil farklılığı olmuştur.[v] Türkçenin zaman içerisinde hem Laz hem de Kürt köylerinde yaygınlaşmasıyla ise bu problem hemen hemen ortadan kalkmıştır. Günümüzde Lazlar ile Kürtler arasında kayda değer bir sıkıntı söz konusu değildir. Nitekim yıllar içerisinde çok boyutlu bir alışma ve anlaşma süreci yaşanmış ve çok sayıda Laz ve Kürt evliliği de gerçekleşmiştir.
Kısa bir süre önce What Media (Ne Haber Ajansı) tarafından “KARADENİZ’DEN İRAN SINIRI’NA: Lazların Van Özalp’e Göçü” adıyla bir belgesel yayınlanmıştır. Bu belgeselin “İki Taraflı İlişkiler” bölümünde Van Özalp’taki Lazlar ve Kürtler arasındaki ilişkilerin samimi ve kuvvetli olduğu taraflarca defaatle vurgulanmıştır. Buradaki bilgilere göre Lazlar (Göçmen Çaykaralılar), Kürtlerin (Yerli Özalplıların) en çok misafirperverliğini beğenmekte, Kürtler (Yerli Özalplılar) ise Lazların (Göçmen Çaykaralıların) en çok çalışkanlıklarını takdir etmektedir.
What Media (Ne Haber Ajansı) tarafından hazırlanan belgesel için;
[i] T.C. Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 179-38-2, 1964.
[ii] Osman Kubilay Gül, “Bir İç İskan Uygulaması: Çaykara’dan Özalp’e Göç”, 2014, s. 428.
[iii] Ahmet Bilgili, Birarada Yaşama Sorunu ve Doğu’nun Kaderi Bağlamında Bir İç Göç Uygulamasının Sosyolojik Çözümlemesi -Dönerdere Örneği-. 1997, s. 319’dan aktaran; Osman Kubilay Gül, “Bir İç İskan Uygulaması: Çaykara’dan Özalp’e Göç”, 2014, s. 428; Hüseyin Bakır (Haz.), KARADENİZ’DEN İRAN SINIRI’NA: Lazların Van Özalp’e Göçü, What Media, 2024, https://youtu.be/nLCu4ZT2vjI?si=qgZ0fufd1MiM9wxY, Erişim Tarihi: 22.08.2024, Atıf Yapılan Dakika: 03.19-06.23.
[iv] Van Sesi Gazetesi, “Örnek Köylüler Çalışmaya Başladılar”, 18 Haziran 1965, s. 1.
[v] Adem Sağır, Sedanur Zadeoğlu ve Şevki Doruk, “Kimliklerin Sunum Biçimleri Bağlamında Van/Ulupamir Kırgızları ile Van/Dönerdere Karadenizli Türkler Üzerine Uygulamalı Bir Sosyolojik Çözümleme”, 2014, s. 1298-1299.
